Art Nouveau en de eeuwwisseling zijn waarschijnlijk waar veel mensen aan denken als ze een mansardedak zien. De vaststelling van de dakvorm gaat nog verder terug in de geschiedenis. De doordachte constructie heeft echter tot op de dag van vandaag niets aan relevantie ingeboet. We leggen de voor- en nadelen uit en geven nuttige informatie over de constructie.
Vorm en creatie
Het mansardedak ontstond in de 16e en 17e eeuw, waar het werd gebruikt om representatieve herenhuizen en paleizen een evenwichtige verhouding tussen muuroppervlak en dak te geven. Net als de Belle Etage sloot het zich in de 19e eeuw aan bij de vrijwel verplichte canon van de architectuurtaal van de hogere middenklasse. Uiteindelijk is een mansardedak een zadeldak dat de bovenste “normale” verdieping overlapt met een dakvlak dat aan de onderkant steiler wordt. Andersom bekeken zou je kunnen zeggen dat er een mansardedak ontstaat wanneer de dakvlakken naar buiten worden gebogen om op de zolderruimte nog een verdieping te huisvesten met volwaardige kamers met rechte wanden.
Functie
Tegenwoordig heeft het mansardedak, naast het designeffect, nog een andere functie die niet mag worden verwaarloosd. Talrijke ontwikkelingsplannen gebruiken het aantal verdiepingen en de hoogte van de dakrand om de mate van structureel gebruik van een gebied te reguleren. Door de bovenste verdieping in het dak op te nemen kan, in tegenstelling tot het klassieke zadeldak, een veel bruikbaardere vloer worden gewonnen dan bij een zadeldak ooit het geval zou zijn. Het klassieke stilistische ontwerp van het mansardedak krijgt een nieuwe betekenis om optimaal gebruik te maken van de bouwvoorschriften.
De constructie
Constructief gezien is het mansardedak altijd een gordingdak. Doordat het dakvlak naar boven buigt, kunnen de dakspanten niet van de dakrand naar de nok lopen en dus ook niet tegen elkaar steunen. In de regel wordt de zoldervloer als houten frame in de dakconstructie geïntegreerd. Op deze wanden rust de middengording, die tevens dienst doet als drempel voor het vlakkere bovendak. Afhankelijk van het gebruik kan het geraamte worden omgebouwd tot volwaardige wanden, zodat u zich pas door het raam bewust bent dat u zich op de zolderruimte bevindt. Door een kniehoogte van vloer tot plafond in te stellen, is zelfs de steile dakhelling van binnenuit niet merkbaar. Tegelijkertijd maakt de steile dakhelling de installatie van normale gevelramen mogelijk en dus een onbeperkte goede verlichting en ventilatie van de kamers.
De statische uitdaging
Er wordt bijzondere aandacht besteed aan de statica bij de constructie van het mansardedak. Het onderliggende, klassieke zadeldak brengt de op het dakoppervlak inwerkende belastingen via doorlopende spanten over naar de buitenmuren van het gebouw en van daaruit via de funderingselementen naar de grond. In combinatie met de gevels of een extra laag verstijvingsbalken ontstaat een stabiel statisch systeem in de vorm van een driehoek. Bij een mansardedak wordt de doorlopende spant echter onderbroken en uit de rechte lijn gehaald door het naar buiten buigen van het dakvlak. Met name de belastingen van het bovenste dakgedeelte ontwikkelen bij de overdracht van de belastingen een duidelijke neerwaartse druk, evenals een extra buitenwaartse druk in het bochtgebied. Het is belangrijk om deze uitwaartse druk constructief op te vangen en te voorkomen dat het dak bezwijkt. Hiervoor wordt meestal een laag balken boven de zoldervloer geïnstalleerd of worden er meerdere metalen bindbanden aangebracht. Vaak verschijnen deze elementen visueel helemaal niet omdat ze verdwijnen in de muren of het plafond van de zolderverdieping.
De dakhelling
Nu was er al sprake van twee verschillende dakhellingen en een bovendak en een onderdak. Maar welke neigingen worden verstandig gebruikt? De voor de hand liggende veronderstelling is dat om het karakteristieke daksilhouet te bereiken, de onderste helft van het dak steiler moet zijn dan het bovenste dak. Hellingen van minimaal 45 graden zijn gebruikelijk voor steile daken, maar het is zinvol om 50 graden of meer te hebben. Het is niet ongebruikelijk dat er hellingen tot 70 graden voorkomen om de daarachter gelegen binnenruimte optimaal te benutten. Het bovenste dak kan daarentegen vrijwel elke helling hebben. Om geen onnodige en onbruikbare ruimte te creëren wordt doorgaans een helling van maximaal 30 graden gehanteerd, vaak zelfs minder. Aan de andere kant wordt een mansardedak in de nok zelden onder de 15 graden, omdat de traditioneel gebruikte pannendaken op vlakkere hellingen slechts in beperkte mate hun functie vervullen.
LET OP:
Individuele fabrikanten staan nu toe dat de dakhelling wordt verkleind tot maximaal 10 graden. Het uiterlijk mag echter nooit volledig worden genegeerd. Hoe groter het verschil tussen de twee hellingen, hoe moeilijker het is om een harmonieus ontwerp te bereiken.
Voor- en nadelen
Natuurlijk heeft het mansardedak niet alleen voordelen, maar ook enkele nadelen. Hieronder worden zowel de positieve als de negatieve aspecten van deze dakvorm kort belicht:
Voordelen
- Grote toename van de bruikbare ruimte op zolder dankzij de steile helling in het onderste dakgedeelte
- Verkleining van onbruikbare dakruimte in de top van het dak door een vlakkere helling in het bovenste dak
- Kwalitatieve verhoging van de bruikbaarheid van de kamers op zolder door meer verticale wanden zonder grote schuine plafonds en de bruikbaarheid van normale gevelramen
- Verhoging van het “optische gewicht” van het dak, waardoor een evenwichtiger ontwerp mogelijk wordt van de hoofdconstructie tot het dak
- Voordelen voor bouwplanning bij het beperken van de hoogte van de dakrand en mogelijk het aantal leesbare verdiepingen
Nadelen
- Hoge ontwerpinspanning voor ondersteunende structuur
- Er zijn talloze gedetailleerde trainingen nodig voor raamaansluitingen, het wijzigen van de dakhelling, enz.
- Klassieke dakbedekking op steile daken bij een te hoge helling is alleen mogelijk met extra beveiliging
- De bruikbaarheid van de dakruimtes is beter dan een “normaal” zadeldak, maar nog steeds geen volwaardige vloer
- In het moderne bouwplanningsrecht kan het vaststellen van ontwikkelingsplannen nauwelijks worden uitgevoerd zonder wettelijke uitzonderingen
Het mansardedak vandaag
De hoogtijdagen van het mansardedak zijn misschien voorbij, maar je kunt het nog steeds steeds opnieuw terugvinden in nieuwbouwgebouwen. Niet alles wat er op lijkt is echter een echt mansardedak. Om te profiteren van de optische en soms ook bouwrechtelijke voordelen van het mansardedak zonder te hoeven investeren in de bouwinspanning, worden ‘normale’ vloeren met een massieve constructie tegenwoordig vaak eenvoudigweg bekleed met een extreem steil dakvlak. Het plattere, bovenste dakoppervlak wordt dan als een echte dakconstructie aangebracht, of geheel geëlimineerd ten gunste van een plat dak. In hoeverre het concept van het mansardedak hier nog van toepassing is, is uiteindelijk aan de kijker. Feit is echter dat er in deze gevallen vanuit bouwtechnisch oogpunt slechts weinig over is van het echte mansardedak uit vroegere tijden.
