Lycopersicon esculentum, zoals de tomaat in botanische terminologie wordt genoemd, kwam als gecultiveerde vorm naar Europa. De Azteken en Inca's kweken de groente al meer dan tweeduizend jaar als voedsel- en medicinale plant. Sinds de 18e eeuw hebben we talloze niet-zaadvariëteiten ontwikkeld die zich door hun smaakkenmerken onderscheiden van de massa moderne industriële variëteiten.
Grote verscheidenheid aan tomaten
De legendarische ‘Holland-tomaat’ – industrieel geteeld in enorme kassen, meestal rood en rond en bijna smakeloos – is nauwelijks meer in supermarkten te vinden. Moderne rassen worden steeds vaker op smaak gekweekt, maar ze hebben nog steeds ernstige nadelen: het gebrek aan diversiteit is er één van. De historische wereld van tomaten heeft talloze vormen, kleuren en smaken te bieden. Of het nu gaat om slatomaten, pruimtomaatjes, vleestomaatjes, cocktailtomaatjes, saustomaatjes (zoals de bekende ‘San Marzano’ tomaat) of gedroogde tomaten: de vruchten kunnen niet alleen rond, rood of geel zijn. Er zijn ook gestreepte, groenbruine, paarse, oranje of roze varianten, maar ook ei-, hart- of flesvormige, geribbelde of afgeplatte varianten. Ze smaken sappig, bloemig, fruitig, zoet of zuur, zoals aardappelen, zijn zacht of stevig, wegen soms vijf, soms 500 gram.
Oude tomatenrassen bewijzen zich al eeuwenlang
Waarschijnlijk heet de oudste Duitse tomatensoort 'Lukullus'. Het beproefde, vroegrijpe ras was aan het begin van de 20e eeuw een wijdverspreid commercieel ras, maar wordt tegenwoordig - zoals zoveel historische tomatenrassen - om economische redenen niet langer commercieel goedgekeurd. Je zaden zijn echter nog steeds te koop bij speciaalzaken en er kunnen altijd nieuwe planten worden gekweekt uit zelf verzamelde zaden. 'Lukullus' heeft ronde, rode vruchten die ongeveer 150 tot 190 dagen na het zaaien beginnen te rijpen. Hoewel ze niet zo stevig zijn als de huidige soorten, zijn ze wel erg lekker en kunnen ze uitstekend in de eigen tuin worden gekweekt. Ze zijn geschikt voor zowel buitenteelt als onder glasteelt. Als het om gele tomaten gaat, is de legendarische ‘Golden Queen’ waarschijnlijk een van de oudste variëteiten.
Voordelen van historische tomaten ten opzichte van moderne rassen
In het Engels worden de historische of oude tomatenrassen ook wel “erfstuktomaten” genoemd, wat in het Duits zoiets betekent als “erfstuktomaten”. Deze variëteiten werden soms door de eeuwen heen van de ene generatie op de andere doorgegeven. Ze zijn altijd trouw aan de zaden – een onderscheidend kenmerk en een aanzienlijk voordeel van oude variëteiten ten opzichte van moderne F1-hybriden – en zijn geselecteerd op uiterlijk, smaak, ziektegevoeligheid en geschiktheid voor de teelt. Tegenwoordig zijn deze vaak lokale schatten zowel een cultureel bezit uit vervlogen tijden als levend genetisch materiaal voor de toekomstige plantenveredeling: een waardevolle schat die we moeten behouden.
Voordelen van oude tomaten in één oogopslag:
- zaadfestival
- Zaden kun je zelf verzamelen en vermeerderen
- grote verscheidenheid in vorm, kleur, grootte en smaak
- vaak zeer robuust tegen verschillende ziekten
- beproefd en bewezen door de eeuwen heen
- waardevol genetisch materiaal
Tip:
Veel veredelaars hebben al geprobeerd een ras te creëren dat resistent is tegen de gevreesde Phytophthora. Niemand is er nog in geslaagd. Veel van de oude rassen gaan een bepaalde tijd mee, maar kunnen in natte zomers alsnog ziek worden. Er bestaat momenteel maar één effectief middel tegen deze tomatenziekte: bescherm de warmteminnende planten tegen regen en overmatig vocht.
Lokale rassen
De tomaat kwam in de 16e eeuw vanuit Zuid-Amerika naar Europa en werd aanvankelijk eeuwenlang alleen als sierplant gekweekt. Pas vanaf de 18e en 19e eeuw werden groenten steeds meer voor consumptie veredeld en verbouwd. Ten eerste ontstonden er talloze lokale variëteiten, waarvan sommige slechts in één deel van het land of zelfs door één familie werden gekweekt. Een voorbeeld is de grootbloemige, geeloranje 'Schellenberg's Favorit', afkomstig uit een gelijknamige familie uit de buurt van Mannheim en die in de naoorlogse jaren met Amerikaanse soldaten naar de VS zou zijn gekomen. Om deze reden zijn veel van de oude rassen niet geschikt voor de teelt in verschillende klimaatzones, omdat ze specifiek zijn geselecteerd op de lokale klimatologische en geografische omstandigheden en zich daar perfect aan hebben aangepast.
Heirloom-tomatenrassen voor elke locatie
Het is goed dat er zoveel verschillende soorten zijn. Hierdoor is er voor iedere locatie de juiste tomaat te vinden. In gebieden die niet zo warm zijn en pas later geplant kunnen worden, zijn vroegrijpe rassen precies goed. Hun rijpingstijd is korter, waardoor de vruchten zeker in de herfst kunnen rijpen. Oude tomaten zoals 'Lily of the Valley', 'Early Yellow Striped' of 'Homosa' zijn perfect voor vrij ruige streken en koele zomers. Tomaten van hetzelfde ras smaken trouwens heel anders onder verschillende teeltomstandigheden. Daarom moet u uw keuze niet alleen baseren op de beschrijving van het ras. Probeer verschillende oude tomatenrassen uit om te zien hoe ze reageren op uw lokale omstandigheden..
Bijzonder gezond: wilde tomaten
Wilde tomaten zijn volledig onbewerkte variëteiten die hun natuurlijke karakter en smaak hebben behouden. Deze rassen zijn vaak zeer gezond, robuust en groeikrachtig. De vruchten zijn talrijk en rijpen snel, maar zijn erg klein. Een typische vertegenwoordiger van de robuuste wilde tomaat is de 'bessentomaat', die verkrijgbaar is met zowel rode als gele vruchten. Deze hebben slechts een diameter van ongeveer een centimeter, maar zijn heel schattig en vooral populair bij kinderen. Wilde tomaten groeien zeer weelderig, bereiken een hoogte van zo'n 150 tot 200 centimeter en zijn net zo breed. Ook vormen ze veel gierige scheuten, die echter niet verwijderd hoeven te worden: het uitknijpen heeft geen invloed op de grootte van de vrucht of de oogst.
Andere aanbevolen wilde tomaten:
- 'Gele cocktailtomaat': fruitig-zoete, peervormige vruchten, één tot drie centimeter in diameter
- 'Orange Wild Tomato': fruitig-zoete, ronde vruchten, twee tot drie centimeter groot, barstbestendig
- 'Wild Tomato Pink': zeer kleine, fruitig-zoete vruchten, dunne schil
- 'Red Marble': robuuste, zeer productieve variëteit met ronde, rode vruchten
Bijzonder smakelijke erfgoedtomatenrassen
Naast de reeds genoemde wilde tomaten - die niet worden gekweekt - zijn de volgende oude tomatenrassen vanwege hun ongevoeligheid en smaak bijzonder geschikt voor de teelt in de eigen tuin of in de kas. Bovendien zijn de hier gepresenteerde variëteiten degenen die relatief weinig verzorging vergen.
‘Berner Rozen’
Het is niet bekend of dit zeer oude Zwitserse tomatenras daadwerkelijk uit Bern komt. Feit is echter dat hun zeer aromatische vruchten zich wonderbaarlijk ontwikkelen, zelfs in koele zomers en op grotere hoogten. De robuuste stoktomaat, die zo'n 160 centimeter hoog wordt, moet indien mogelijk buiten gekweekt worden en heeft een regenhoes nodig. De ronde, enigszins afgeplatte vruchten hebben een diameter tussen de vijf en tien centimeter.
Tip:
De 'Berner rozen' zijn niet bijzonder productief. Om deze reden bestaat er al enkele jaren een nieuw ras met dezelfde naam dat aanzienlijk meer opbrengst oplevert. Hun aroma komt echter niet in de buurt van dat van de originele variëteit. Let dus bij het kopen van zaden op welke van de twee soorten je krijgt.
‘Brandewijn Roze’
Deze zeer oude vleestomaat komt uit de VS. Kenmerkend is de hoge opbrengst en de stevige, grote vruchten. Deze kunnen tussen de 300 en 700 gram wegen en zijn zeer sappig en aromatisch.
‘De Berao’
Dit is een zeer robuust ras dat resistent is tegen Phytophthora en bruinrot, dat soms ten onrechte verkrijgbaar is onder de naam 'boomtomaat'. De stoktomaat wordt ruim drie meter hoog en produceert talloze ovale vruchten die rood, geel, roze of donker kunnen zijn. De oogsttijd ligt tussen half juli en eind oktober.
‘Gele peer’
Deze zeer krachtige cocktailtomaat vertakt zeer zwaar en ontwikkelt veel gierige scheuten. De langwerpige, gele vruchten zijn tussen de twee en vier centimeter hoog en rijpen in bloemschermachtige vruchttrossen, die elk wel dertig vruchten kunnen bevatten. De fruitige, zoet smakende tomaten zijn vanaf half juli rijp, maar hebben de neiging wat open te splijten. Het ras, dat waarschijnlijk uit Rusland komt, kan zeer hoog worden - tot 250 centimeter - en heeft daarom altijd ondersteuning nodig.
‘Groene Zebra’
Deze tomatensoort fascineert door zijn decoratieve, groen-lichtgroen gestreepte vruchten, die afhankelijk van de rijpheid ook geeloranje kunnen kleuren. Het aroma wordt vaak omschreven als meloenachtig en is zeer intens fruitig. Onder gunstige omstandigheden wordt 'Green Zebra' ruim twee meter hoog en kan het beste in een kas of buiten met een regenhoes worden gekweekt. De oogstperiode is erg lang van half juli tot eind oktober, hoewel in de herfst nog onrijpe vruchten kunnen worden geoogst. Binnen rijpen ze goed.
Tip:
Er zijn verschillende groene tomatenvariëteiten die zelfs als ze rijp zijn groen of geelgroen fruit produceren. Meestal zijn groene tomaten onrijp en giftig omdat ze solanine bevatten. Dit geldt ook voor onrijpe groene tomaten. Rijpe en dus eetbare vruchten kun je echter herkennen aan het feit dat de schil lichtjes meegeeft als er druk op wordt uitgeoefend.
‘Mexicaanse honingtomaat’
Deze oude variëteit met zijn zeer aromatische vruchten mag in geen geval worden verward met de in de handel verkrijgbare 'honingtomaatjes'. Deze laatste zijn niet-zaadhybriden. De 'Mexicaanse honingtomaat' is zeer krachtig en productief, maar moet in een kas worden gekweekt, beschermd tegen weer en wind. Het is zinvol om deze tomaat op een latwerk met meerdere scheuten te laten klimmen. De honingzoete, tot drie centimeter grote vruchten kunnen vanaf half juli geoogst worden.
‘Ossenhart’
Er zijn verschillende 'Oxheart'-tomaten, die allemaal doorgaans zeer grote en zware vruchten produceren - meestal zijn deze tot 15 centimeter lang en wegen ze tot een kilogram. Oxheart-tomaten hebben weinig zaden en vrij stevig vruchtvlees. De vruchtdragende scheuten moeten zoveel mogelijk worden ondersteund, zodat ze niet breken of buigen onder de belasting. Als je in een kas kweekt, kun je hem ook met een paal over de planten bevestigen. Alle bekende variëteiten gaan waarschijnlijk terug op een ras dat in 1901 vanuit Kazachstan naar Amerika werd geïmporteerd.
Aanbevolen ‘Ochsenherz’-variëteiten:
- ‘Cur de buf’
- ‘Cuore di bue’
- ‘Olympische Vlam’
- ‘Oranje Russisch’
- ‘Rode perzik’ en ‘Witte perzik’
Dit zijn twee heel bijzondere stoktomaatjes waarvan de vruchten bedekt zijn met een dikke, zachte, harige schil. De rassen, die tot twee meter hoog worden, behoren tot de middellate tot late rassen. De eerste vruchten rijpen pas begin augustus. De oogst duurt echter tot ongeveer half oktober, zelfs als ze buiten wordt gekweekt. De tomaten zijn zeer aromatisch met een fruitige, lichtzoete smaak. De dikke schaal is erg zacht.
Tip:
Er zijn een paar harige tomatenvariëteiten, maar deze moeten altijd worden gekweekt met bescherming tegen regen. De ervaring leert dat ze behoorlijk vatbaar zijn voor bruine schimmel en aardappelziekte.
'Russische reistomaat'
Deze zeer bijzondere tomatensoort werd waarschijnlijk al door de Maya's in Guatemala verbouwd. Het is echter bekend uit Rusland, waar het als proviand wordt gebruikt, vooral bij reizen op de Trans-Siberische spoorlijn. Het bijzondere aan deze tomaat is zijn merkwaardige vorm: het lijkt alsof er meerdere tomaten aan elkaar zijn gegroeid. De individuele stukjes fruit kunnen van elkaar worden afgebroken. De reistomaat wordt tot twee meter hoog en kan het beste worden gekweekt als meerscheutstengeltomaat.
‘Tigerella’
De herkomst van deze zeer oude stoktomaat is niet precies zeker, maar komt waarschijnlijk uit Rusland. 'Tigerella' is zeer robuust en groeikrachtig. De plant, die tot twee meter hoog wordt, vertakt rijkelijk en kan gemakkelijk met meerdere scheuten worden gekweekt. De fruitig-zoete vruchten zijn middelgroot, rood met gele strepen en rijpen vanaf half juli. Het ras gedijt het beste in een kas, maar groeit ook buiten, goed beschermd tegen regen.
‘Whippersnapper’
Deze uit Engeland afkomstige soort is perfect voor de teelt in potten, balkonbakken of hanging baskets; de plant wordt slechts zo'n 40 centimeter hoog. De vruchten zijn ongeveer één tot twee centimeter groot, zijn rood, rond tot ovaal en hebben een fruitig-zoete smaak. In tegenstelling tot veel andere balkontomaatjes rijpt 'Whippersnapper' (wat zich verta alt als 'drie kaas hoog') zeer vroeg en kent een lange oogstperiode tot aan de eerste nachtvorst.
